ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณกถาวณฺณนา

[402] ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, ตสฺส วา อนุสฺสรณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ตํ นิสฺสยาทิปจฺจยภูตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนโต ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติมฺหิ ยํ ญาณํ, ตทตฺถายา’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ปุพฺเพนิวาสํ ตาว ทสฺเสตฺวา ตตฺถ สติญาณานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพนิวาโส’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ปุพฺเพ’’ติ อิทํ ปทํ ‘‘เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทิวจนโต อตีตภววิสยํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อตีตชาตีสู’’ติ นิวาส-สทฺโท กมฺมสาธโน, ขนฺธวินิมุตฺโต จ นิวสิตธมฺโม นตฺถีติ อาห ‘‘นิวุตฺถกฺขนฺธา’’ติฯ นิวุตฺถตา เจตฺถ สสนฺตาเน ปวตฺตตา, ตถาภูตา จ เต อนุ อนุ ภูตา ชาตา ปวตฺตา ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตาว โหนฺตีติ อาห ‘‘นิวุตฺถาติ อชฺฌาวุตฺถา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา’’ติฯ เอวํ สสนฺตติปริยาปนฺนธมฺมวเสน นิวาส-สทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ อวิเสเสน วตฺตุํ ‘‘นิวุตฺถธมฺมา วา นิวุตฺถา’’ติ วตฺวา ตํ วิวริตุํ ‘‘โคจรนิวาเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โคจรภูตาปิ หิ โคจราเสวนาย อาเสวิตา อารมฺมณกรณวเสน อนุภูตา นิวุตฺถา นาม โหนฺตีติฯ เต ปน ทุวิธา สปรวิญฺญาณโคจรตายาติ อุภเยปิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘อตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตา’’ติ วตฺวา ‘‘ปริจฺฉินฺนา’’ติ วจนํ เย เต โคจรนิวาเสน นิวุตฺถธมฺมา, เต น เกวลํ วิญฺญาเณน วิญฺญาณมตฺตา, อถ โข ยถา ปุพฺเพ ชาตินามโคตฺตวณฺณลิงฺคาหาราทิวิเสเสหิ ปริจฺเฉทการิกาย ปญฺญาย ปริจฺฉิชฺช คหิตา, ตเถเวตํ ญาณํ ปริจฺฉิชฺช คณฺหาตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ ปรวิญฺญาณวิญฺญาตาปิ วา นิวุตฺถาติ สมฺพนฺโธฯ น เกวลํ อตฺตโนว วิญฺญาเณน, อถ โข ปเรสํ วิญฺญาเณน วิญฺญาตาปิ วาติ อตฺโถฯ อิธาปิ ‘‘ปริจฺฉินฺนา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘ปเรสมฺปิ วา วิญฺญาเณน วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา’’ติฯ ตสฺส จ คหเณ ปโยชนํ วุตฺตนเยเนว วตฺตพฺพํฯ เต จ โข ยสฺมา อภีตาสุ เอว ชาตีสุ อญฺเญหิ วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา, เต จ ปรินิพฺพุตาปิ โหนฺติฯ เย หิ เต วิญฺญาตา, เตสํ ตทา วตฺตมานสนฺตานานุสาเรน เตสมฺปิ อตีเต ปวตฺติ ญายตีติ สิขาปฺปตฺตํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส วิสยภูตํ ปุพฺเพนิวาสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสู’’ติ วุตฺตํฯ ฉินฺนวฏุมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสํ อนุสฺสรณา ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณํฯ อาทิ-สทฺเทน ปจฺเจกสมฺพุทฺธพุทฺธสาวกานุสฺสรณานิ คยฺหนฺตีติ วทนฺติฯ

ฉินฺนวฏุมกา ปน สพฺเพว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตาฯ เตสํ อนุสฺสรณํ นาม เตสํ ปฏิปตฺติยา อนุสฺสรณํ, สา ปน ปฏิปตฺติ สงฺเขปโต ฉฬารมฺมณคฺคหณลกฺขณาติ ตานิ อิธ ปรวิญฺญาณวิญฺญาตคฺคหเณน คหิตานิ, เต ปเนเต สมฺมาสมฺพุทฺธานํเยว วิสยา, น อญฺเญสนฺติ อาห ‘‘เต พุทฺธานํเยว ลพฺภนฺตี’’ติฯ น หิ อตีเต พุทฺธา ภควนฺโต เอวํ วิปสฺสิํสุ, เอวํ มคฺคํ ภาเวสุํ, เอวํ ผลนิพฺพานานิ สจฺฉากํสุ, เอวํ เวเนยฺเย วิเนสุนฺติ เอตฺถ สพฺพทา อญฺเญสํ ญาณสฺส คติ อตฺถีติฯ ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, สา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

อเนกวิธนฺติ นานาภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสาทิวเสน พหุวิธํฯ ปกาเรหีติ นามโคตฺตาทิอากาเรหิ สทฺธิํ, สหโยเค เจตํ กรณวจนํฯ ปวตฺติตํ เทสนาวเสนฯ เตนาห ‘‘สํวณฺณิต’’นฺติ, วิตฺถาริตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘นิวาส’’นฺติ อนฺโตคธเภทสามญฺญวจนเมตนฺติ เต เภเท พฺยาปนิจฺฉาวเสน สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ตตฺถ นิวุตฺถสนฺตาน’’นฺติ อาหฯ สาวกสฺเสเวตํ อนุสฺสรณํ, น สตฺถุโนติ วุตฺตํ ‘‘ขนฺธปฏิปาฏิวเสน จุติปฏิสนฺธิวเสน วา’’ติฯ ขนฺธปฏิปาฏิ ขนฺธานํ อนุกฺกโมฯ สา จ โข จุติโต ปฏฺฐาย อุปฺปฏิปาฏิวเสนฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อิริยาปถปฏิปาฏิ ขนฺธปฏิปาฏี’’ติ วทนฺติฯ อนุคนฺตฺวา อนุคนฺตฺวาติ ญาณคติยา อนุคนฺตฺวา อนุคนฺตฺวาฯ ติตฺถิยาติ อญฺญติตฺถิยา, เต ปน กมฺมวาทิโน กิริยวาทิโน ตาปสาทโยฯ ฐเปตฺวา อคฺคสาวกมหาสาวเก อิตเร สตฺถุ สาวกา ปกติสาวกาฯ

ยสฺมา ติตฺถิยานํ พฺรหฺมชาลาทีสุ จตฺตาลีสาย เอว สํวฏฺฏวิวฏฺฏานํ อนุสฺสรณํ อาคตํ, ตสฺมา ‘‘น ตโต ปร’’นฺติ วตฺวา ตํ การณํ วทนฺโต ‘‘ทุพฺพลปญฺญตฺตา’’ติอาทิมาห, เตน วิปสฺสนาภิโยโค ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส วิเสสการณนฺติ ทสฺเสติฯ พลวปญฺญตฺตาติ เอตฺถ นามรูปปริจฺเฉทาทิเยว ปญฺญาย พลวการณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตญฺเหตฺถ เนสํ สาธารณการณํฯ เอตฺตโกติ กปฺปานํ ลกฺขํ, ตทธิกํ เอกํ, ทฺเว จ อสงฺเขฺยยฺยานีติ กาลวเสน เอวํปริมาโณ ยถากฺกมํ เตสํ มหาสาวกอคฺคสาวกปจฺเจกพุทฺธานํ ปุญฺญญาณาภินีหาโร สาวกปจฺเจกโพธิปารมิตา สมิตาฯ

ยทิ โพธิสมฺภารสมฺภรณกาลปริจฺฉินฺโน เตสํ เตสํ อริยานํ อภิญฺญาญาณวิภาโค, เอวํ สนฺเต พุทฺธานมฺปิ วิสยปริจฺเฉทตา อาปนฺนาติ อาห ‘‘พุทฺธานํ ปน ปริจฺเฉโท นาม นตฺถี’’ติฯ ‘‘ยาวตกํ เญยฺยํ, ตาวตกํ ญาณ’’นฺติ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85; ปฏิ. ม. 3.5) วจนโต สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส วิย พุทฺธานํ อภิญฺญาญาณานมฺปิ วิสเย ปริจฺเฉโท นาม นตฺถิฯ ตตฺถ ยํ ยํ ญาตุํ อิจฺฉนฺติ, ตํ ตํ ชานนฺติ เอวฯ อถ วา สติปิ กาลปริจฺเฉเท การณูปายโกสลฺลปริคฺคหาทินา สาติสยตฺตา มหาโพธิสมฺภารานํ ปญฺญาปารมิตาย ปวตฺติอานุภาวสฺส ปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, กุโต ตนฺนิพฺพตฺตานํ อภิญฺญาญาณานนฺติ อาห ‘‘พุทฺธานํ ปน ปริจฺเฉโท นาม นตฺถี’’ติฯ อตีเต เอตฺตกานิ กปฺปานํ อสงฺเขฺยยฺยานีติ เอวํ กาลปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, อนาคเต อนาคตํสญาณสฺส วิยฯ

เอวํ ฉนฺนํ ชนานํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณํ กาลวิภาคโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ อารมฺมณคฺคหณโต อานุภาววิเสสโต, ปวตฺติอาการโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘ติตฺถิยา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จุติปฏิสนฺธิวเสนาติ อตฺตโน, ปรสฺส วา ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺตภาเว จุติํ ทิสฺวา อนฺตรา กิญฺจิ อนามสิตฺวา ปฏิสนฺธิยา เอว คหณวเสนฯ วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรกโต, อนฺวยโต จ วิภาเวตุํ ‘‘เตสญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปกติสาวกา จุติปฏิสนฺธิวเสนปิ สงฺกมนฺตีติ อยมตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ‘‘พลวปญฺญตฺตา’’ติ เหตุนา วิภาเวตพฺโพ, จุติปฏิสนฺธิวเสน สงฺกมนํ เวมชฺฌทสฺสเน ปโยชนาภาวโตฯ ญาณพลทสฺสนตฺถํ ปเนตฺถ วุตฺตํฯ

ตํ ตํ ปากฏเมวาติ ยถา นาม สรทสมเย ฐิตมชฺฌนฺหิกเวลายํ จตุรตนิเก เคเห จกฺขุมโต ปุริสสฺส รูปคตํ สุปากฏเมว โหตีติ โลกสิทฺธเมตํ, สิยา ปน ตสฺส สุขุมตรติโรหิตาทิเภทสฺส รูปคตสฺส อโคจรตาฯ นตฺเถว พุทฺธานํ ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส เญยฺยสฺส อโคจรตา, อถ โข ตํ ญาณาโลเกน โอภาสิตํ หตฺถตเล อามลกํ วิย สุปากฏํ สุวิภูตเมว โหติ ตถา เญยฺยาวรณสฺส สุปหีนตฺตาฯ เปยฺยาลปาฬิํ วิย สงฺขิปิตฺวาติ ยถา เปยฺยาลปาฬิํ ปฐนฺตา ‘‘ปฐมํ ฌานํ…เป.… ปญฺจมํ ฌาน’’นฺติ อาทิปริโยสานเมว คณฺหนฺตา สงฺขิปิตฺวา สชฺฌายนฺติ, น อนุปทํ, เอวํ อเนกาปิ กปฺปโกฏิโย สงฺขิปิตฺวาฯ

ยํ ยํ อิจฺฉนฺตีติ ยสฺมิํ กปฺเป, ยสฺมิํ ภเว ยํ ยํ ชานิตุํ อิจฺฉนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ญาตุํ อิจฺฉิเต เอว ญาเณน โอกฺกมนฺตาฯ สีโหกฺกนฺตวเสน สีหคติปตนวเสน ญาณคติยา คจฺฉนฺติฯ สตธา ภินฺนสฺส วาฬสฺส โกฏิยา โกฏิปฏิปาทนวเสน กตวาลเวธปริจยสฺสฯ สรภงฺคสทิสสฺสาติ สรภงฺคโพธิสตฺตสทิสสฺส (ชา. 2.17.50 อาทโย)ฯ ลกฺขฏฺฐานสฺส อปฺปตฺตวเสน น สชฺชติฯ อติกฺกมนปสฺสคมนวเสน น วิรชฺฌติฯ

ขชฺชุปนกปฺปภาสทิสํ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ ญาณสฺส อติวิย อปฺปานุภาวตาย ขชฺโชโตภาสสมํ หุตฺวา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ อุปฏฺฐาติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ทีปปฺปภาสทิสนฺติ ปากติกทีปาโลกสทิสํฯ อุกฺกาปภา มหาอุมฺมุกาโลโกฯ โอสธิตารกปฺปภาติ อุสฺสนฺนา ปภา เอตาย ธียตีติ โอสธิ, โอสธีนํ วา อนุพลปฺปทายิกตฺตา โอสธีติ เอวํ ลทฺธนามาย ตารกาย ปภาฯ สรทสูริยมณฺฑลสทิสํ สวิสเย สพฺพโส อนฺธการวิธมนโตฯ

ยฏฺฐิโกฏิคมนํ วิย ขนฺธปฏิปาฏิยา อมุญฺจนโตฯ กุนฺนทีนํ อติกฺกมนาย เอเกเนว รุกฺขทณฺเฑน กตสงฺกโม ทณฺฑกเสตุฯ จตูหิ, ปญฺจหิ วา ชเนหิ คนฺตุํ สกฺกุเณยฺโย ผลเก อตฺถริตฺวา อาณิโย โกฏฺเฏตฺวา กตสงฺกโม ชงฺฆเสตุฯ ชงฺฆสตฺถสฺส คมนโยคฺโค สงฺกโม ชงฺฆเสตุ ชงฺฆมคฺโค วิยฯ สกฏสฺส คมนโยคฺโค สงฺกโม สกฏเสตุ สกฏมคฺโค วิยฯ มหตา ชงฺฆสตฺเถน คนฺตพฺพมคฺโค มหาชงฺฆมคฺโคฯ พหูหิ วีสาย วา ติํสาย วา สกเฏหิ เอกชฺฌํ คนฺตพฺพมคฺโค มหาสกฏมคฺโคฯ

อิมสฺมิํ ปน อธิกาเรติ ‘‘จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.23, 192; เปฏโก. 22; มิ. ป. 2.1.9) จิตฺตสีเสน สาวกสฺส นิทฺทิฏฺฐสมาธิภาวนาธิกาเรฯ

[403] ตสฺมาติ ยสฺมา สาวกานํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณํ อิธาธิปฺเปตํ, ตสฺมาฯ เอวนฺติ ยถา เต อนุสฺสรนฺติ, เอวํ อนุสฺสริตุกาเมนฯ เหฏฺฐา ตีสุ ฌาเนสุ ยถารหํ ปีติสุเขหิ กายจิตฺตานํ สมฺปีนนาย ‘‘จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา’’ติ วุตฺตํ, อญฺญถา ปาทกชฺฌานเมว สมาปชฺชิตพฺพํ สิยาฯ ยาย นิสชฺชาย นิสินฺนสฺส อนุสฺสรณารมฺโภ, สา อิธ สพฺพปจฺฉิมา นิสชฺชาฯ ตโต อาสนปญฺญาปนนฺติ ตโต นิสชฺชาย ปุริมกํ อาสนปญฺญาปนํ อาวชฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

เอส นโย เสเสสุปิ ฯ โภชนกาโลติอาทีสุ กาลสีเสน ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล กตกิจฺจมาหฯ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวนฺทนกาโลติ เจติยงฺคณโพธิยงฺคเณสุ เจติยโพธีนํ วนฺทนกาโลฯ สกลํ รตฺตินฺทิวนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ

กิญฺจิ กิจฺจํฯ เอตฺตเกนาติ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชเนนฯ ปาทกชฺฌานญฺหิ สตฺถกสฺส วิย นิสานสิลา สติปญฺญานมฺปิ นิสิตภาวาวหํฯ ยํ ตสฺส, ตา ตํ สมาปชฺชเนน ปรมเนปกฺกปฺปตฺตา โหนฺติฯ เตนาห ‘‘ทีเป ชลิเต วิย ปากฏํ โหตี’’ติ, อนฺธการฏฺฐาเนติ อธิปฺปาโยฯ ปุริมภเวติ อิมสฺส ภวสฺส อนนฺตเร ปุริมสฺมิํ ภเวฯ ปวตฺติตนามรูปนฺติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปวตฺติตนามรูปํฯ ตญฺจ โข ปฐมํ รูปํ อาวชฺชิตฺวา นามํ อาวชฺชิตพฺพํฯ ปฐมํ นามํ อาวชฺชิตฺวา ปจฺฉา รูปนฺติ อปเรฯ ปโหตีติ สกฺโกติฯ ปณฺฑิโต นาม อิมิสฺสา อภิญฺญาภาวนาย กตาธิกาโรฯ

‘‘อญฺญํ อุปฺปนฺน’’นฺติ อิทํ อญฺญสฺมา กมฺมภวา อญฺโญ อุปปตฺติภโว อุปฺปนฺโนติ กตฺวา วุตฺตํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนนฺตรภาวโตฯ อญฺญถา เอกภเวปิ อญฺญมญฺญเมว นามรูปํ อุปฺปชฺชติ, นิรุทฺธญฺจ อปฺปฏิสนฺธิกํฯ เตเนวาห –

‘‘เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺฐมานสฺส วา อิธ;

สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกา’’ติฯ (มหานิ. 39);

ตํ ฐานนฺติ ตํ นิกฺเขปฏฺฐานํฯ อาหุนฺทริกนฺติ สมนฺตโต, อุปริ จ ฆนสญฺฉนฺนํ สมฺพาธฏฺฐานํฯ อนฺธตมมิวาติ อนฺธการติมิสา วิยฯ

กูฏาคารกณฺณิกตฺถายาติ กูฏาคารสฺส กูฏตฺถายฯ กูฏาคารสฺส กณฺณิกา วิย ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ, มหารุกฺโข วิย ปุริมภเว จุติกฺขเณ ปวตฺตนามรูปํ, สาขาปลาสา วิย เตน สมฺพนฺธํ อิมสฺมิํ ภเว ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ผรสุธารา วิย ปริกมฺมภาวนา , กมฺมารสาลา วิย ปาทกชฺฌานนฺติ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ กฏฺฐผาลโกปมาปิ ‘‘ยถา นาม พลวา ปุริโส โอทนปจนาทิอตฺถํ มหนฺตํ ทารุํ ผาเลนฺโต ตสฺส ตจเผคฺคุมตฺตผาลเน ผรสุธาราย วิปนฺนาย มหนฺตํ ทารุํ ผาเลตุํ อสกฺโกนฺโต ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ ตถา เกโสหารกูปมาฯ

ปุพฺเพนิวาสญาณํ นาม น โหติ อตีตาสุ ชาตีสุ นิวุตฺถธมฺมารมฺมณตฺตาภาวาฯ ตนฺติ ปจฺฉิมนิสชฺชโต ปภุติ ยาว ปฏิสนฺธิ ปวตฺตํ ญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส ปริกมฺมภาเวน ปวตฺตสมาธินา สมฺปยุตฺตญาณํ ปริกมฺมสมาธิญาณํฯ ตํ รูปาวจรํ สนฺธาย น ยุชฺชตีติ ตํ เตสํ วจนํ อตีตํสญาณํ เจ, รูปาวจรํ อธิปฺเปตํ น ยุชฺชติ ปริกมฺมสมาธิญาณสฺส กามาวจรภาวโตฯ น หิ อนนฺตรจุติจิตฺตสฺส โอรโต ปวตฺติกฺขนฺเธ อารพฺภ รูปาวจรํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ปาฬิยํ, อฏฺฐกถายํ วา อาคตํ อตฺถิฯ เยสํ ชวนานํ ปุริมานีติ โยชนาฯ ยทา ปน อปฺปนาจิตฺตํ โหติ, ตทาสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ อิทํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ นามาติ กามํ อนนฺตรสฺส ภวสฺส จุติกฺขเณ ปวตฺติตนามรูปํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตญาณํ ทสฺสิตํ, ตํ ปน นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ ญาณสามญฺญสฺส โชติตภาวโตฯ ยเถว หิ ตโต นามรูปโต ปภุติ สพฺเพ อตีตา ขนฺธา, ขนฺธปฏิพทฺธา จ สพฺโพ ปุพฺเพนิวาโส, เอวํ ตสฺส ปฏิวิชฺฌนวเสน ปวตฺตญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํฯ เตนาห ‘‘เตน ญาเณน สมฺปยุตฺตาย สติยา อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรตี’’ติฯ

[404] เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ภวํฯ โส หิ เอกกมฺมนิพฺพตฺโต อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺโน อนฺโตคธธมฺมปฺปเภโท ขนฺธปฺปพนฺโธ อิธ ชาตีติ อธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘เอกมฺปิ…เป.… ขนฺธสนฺตาน’’นฺติฯ ปริหายมาโนติ ขียมาโน วินสฺสมาโนฯ กปฺโปติ อสงฺเขฺยยฺยกปฺโปฯ โส ปน อตฺถโต กาโล, ตทา ปวตฺตมานสงฺขารวเสนสฺส ปริหานิ เวทิตพฺพาฯ วฑฺฒมาโน วิวฏฺฏกปฺโปติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ โย ปน ‘‘กาลํ เขเปตี’’ติ, ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา’’ติ (ชา. 1.2.190) จ อาทีสุ กาลสฺสาปิ ขโย วุจฺจติ, โส อิธ นาธิปฺเปโต อนิฏฺฐปฺปสงฺคโตฯ สํวฏฺฏนํ วินสฺสนํ สํวฏฺโฏ, สํวฏฺฏโต อุทฺธํ ตถา ฐายี สํวฏฺฏฏฺฐายีฯ ตํมูลกตฺตาติ ตํปุพฺพกตฺตาฯ วิวฏฺฏนํ นิพฺพตฺตนํ, วฑฺฒนํ วา วิวฏฺโฏฯ

เตโชสํวฏฺโฏ อาโปสํวฏฺโฏ วาโยสํวฏฺโฏติ เอวํ สํวฏฺฏสีมานุกฺกเมน สํวฏฺเฏสุ วตฺตพฺเพสุ ตถา อวตฺวา ‘‘อาโปสํวฏฺโฏ เตโชสํวฏฺโฏ วาโยสํวฏฺโฏ’’ติ วจนํ สํวฏฺฏกมหาภูตเทสนานุปุพฺพิยาติ เกจิฯ สํวฏฺฏานุปุพฺพิยาติ อปเรฯ อาเปน สํวฏฺโฏ อาโปสํวฏฺโฏฯ สํวฏฺฏสีมาติ สํวฏฺฏมริยาทาฯ

สํวฏฺฏตีติ วินสฺสติฯ สทาติ สพฺพกาลํ, ตีสุปิ สํวฏฺฏกาเลสูติ อตฺโถฯ

‘‘เอกํ พุทฺธเขตฺต’’นฺติ อิธ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธเขตฺตํ นาม ติวิธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยตฺตเก ฐาเน ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิญาณานุภาโว ปุญฺญผลสมุตฺเตชิโต สรเสเนว ปถวี วิชมฺภติ, ตํ สพฺพมฺปิ พุทฺธงฺกุรสฺส นิพฺพตฺตนเขตฺตํ นามาติ อาห ‘‘ชาติเขตฺตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺต’’นฺติฯ อานุภาโว วตฺตตีติ อิธ อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อาณาเขตฺตปริยาปนฺเน ยตฺถ กตฺถจิ จกฺกวาเฬ ฐตฺวา อตฺตโน อตฺถาย ปริตฺตํ กตฺวา ตตฺเถว อญฺญํ จกฺกวาฬํ คโตปิ กตปริตฺโต เอว โหติฯ อถ วา ตตฺถ เอกจกฺกวาเฬ ฐตฺวา สพฺพสตฺตานํ อตฺถาย ปริตฺเต กเต อาณาเขตฺเต สพฺพสตฺตานํ อภิสมฺภุณาตฺเวว ปริตฺตานุภาโว ตตฺถ เทวตาหิ ปริตฺตาณาย สมฺปฏิจฺฉิตพฺพโตฯ ยํ วิสยเขตฺตํ สนฺธาย เอกสฺมิํเยว ขเณ สเรน อภิวิญฺญาปนํ, อตฺตโน รูปทสฺสนญฺจ ปฏิชานนฺเตน ภควตา ‘‘ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. 3.81) วุตฺตํฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ อนนฺตาปริมาเณ วิสยเขตฺเตฯ ยํ ยํ ตถาคโต อากงฺขติ, ตํ ตํ ชานาติ อากงฺขามตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตาย พุทฺธญาณสฺสฯ สณฺฐหนฺตนฺติ วิวฏฺฏมานํ ชายมานํฯ

[405] โคขายิตกมตฺเตสูติ โคหิ ขาทิตพฺพปฺปมาเณสุฯ ยนฺติ ยสฺมิํ สมเยฯ ปุปฺผผลูปชีวินิโย จ เทวตา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

เอเตสนฺติ ‘‘วสฺสูปชีวิโน’’ติอาทินา วุตฺตสตฺตานํฯ ตตฺถาติ พฺรหฺมโลเกฯ โส จ โข ปริตฺตาภาทิพฺรหฺมโลโก เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปฏิลทฺธชฺฌานวเสนา’’ติ วตฺวา ฌานปฺปฏิลาภสฺส สมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตทา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โลกํ พฺยูเหนฺติ สมฺปิณฺเฑนฺตีติ โลกพฺยูหาฯ

เต กิร ทิสฺวา มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ ฐิตาปิ นิสินฺนาปิ สํเวคชาตา, สมฺภมปฺปตฺตา จ หุตฺวา เตสํ อาสนฺเน ฐาเน สนฺนิปตนฺติฯ สิขาพนฺธสฺส มุตฺตตาย มุตฺตสิราฯ อิโต จิโต จ วิธูยมานเกสตาย วิกิณฺณเกสาฯ โลกวินาสภเยน โสกวนฺตจิตฺตตาย อติวิย วิรูปเวสธาริโนฯ มาริสาติ เทวานํ ปิยสมุทาจาโรฯ กถํ ปเนเต กปฺปวุฏฺฐานํ ชานนฺตีติ? ธมฺมตาย สญฺโจทิตาติ อาจริยาฯ ตาทิสนิมิตฺตทสฺสเนนาติ เอเกฯ พฺรหฺมเทวตาหิ อุยฺโยชิตาติ อปเรฯ

เมตฺตาทีนีติ เมตฺตามนสิการาทีนิ กามาวจรปุญฺญานิฯ เทวโลเกติ กามเทวโลเกฯ เทวานํ กิร สุขสมฺผสฺสวาตคฺคหณปริจเยน วาโยกสิเณ ฌานานิ สุเขเนว อิชฺฌนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ ปฏิลภนฺตี’’ติฯ ตทญฺเญ ปนาติ อาปายิเก สนฺธายาหฯ ตตฺถาติ เทวโลเกฯ

ทุติโย สูริโยติ ทุติยํ สูริยมณฺฑลํฯ สตฺตสูริยนฺติ สตฺตสูริยปาตุภาวสุตฺตํฯ ปกติสูริเยติ กปฺปวุฏฺฐานกาลโต ปุพฺเพ อุปฺปนฺนสูริยวิมาเนฯ กปฺปวุฏฺฐานกาเล ปน ยถา อญฺเญ กามาวจรเทวา, เอวํ สูริยเทวปุตฺโตปิ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกํ อุปปชฺชติ, สูริยมณฺฑลํ ปน ปภสฺสรตรญฺเจว เตชวนฺตตรญฺจ หุตฺวา ปวตฺตติฯ ตํ อนฺตรธายิตฺวา อญฺญเมว อุปฺปชฺชตีติ อปเรฯ คงฺคา ยมุนา สรภู อจิรวตี มหีติ อิมา ปญฺจ มหานทิโยฯ

ปภวาติ อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตาฯ หํสปาตโนติ มนฺทากินิมาหฯ

น สณฺฐาตีติ น ติฏฺฐติฯ

ปริยาทินฺนสิเนหนฺติ ปริกฺขีณสิเนหํฯ ยาย อาโปธาตุยา ตตฺถ ตตฺถ ปถวีธาตุ อาพนฺธตฺตา สมฺปิณฺฑตา หุตฺวา ติฏฺฐติ, สา ฉสูริยปาตุภาเวน ปริกฺขยํ คจฺฉติฯ ยถา จิทนฺติ ยถา จ อิทํ จกฺกวาฬํฯ เอวํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานิปีติ วิปตฺติมหาเมฆุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย อิธ วุตฺตํ สพฺพํ กปฺปวุฏฺฐานํ, ตํ ตตฺถ อติทิสติฯ

ปลุชฺชิตฺวาติ ฉิชฺชิตฺวาฯ สงฺขารคตนฺติ ภูตุปาทายปฺปเภทํ สงฺขารชาตํฯ สพฺพสงฺขารปริกฺขยาติ ฌาเปตพฺพสงฺขารปริกฺขยาฯ สยมฺปิ สงฺขารคตํ สมานํ อินฺธนาภาวโต ฉาริกมฺปิ อเสเสตฺวา นิฑฺฑหิตฺวา วูปสมตีติ อาห ‘‘สปฺปิ…เป.… นิพฺพายตี’’ติฯ

[406] ทีฆสฺส อทฺธุโนติ สํวฏฺฏฏฺฐายีอสงฺเขฺยยฺยกปฺปสงฺขาตสฺส ทีฆสฺส กาลสฺส อจฺจเยน ฯ ตาลกฺขนฺธาทีติ อาทิ-สทฺเทน สากสาลาทิรุกฺเข สงฺคณฺหาติฯ ฆนํ กโรตีติ วิสริตุํ อทตฺวา ปิณฺฑิตํ กโรติฯ เตนาห ‘‘ปริวฏุม’’นฺติ, วฏฺฏภาเวน ปริจฺฉินฺนํฯ ตนฺติ อุทกํฯ อสฺสาติ วาตสฺสฯ วิวรํ เทตีติ ยถา ฆนํ กโรติ สมฺปิณฺเฑติ, เอวํ ตตฺถ อนฺตรํ เทติฯ ปริกฺขยมานนฺติ ปุพฺเพ ยาว พฺรหฺมโลกา เอโกฆภูเตน วาเตน ปริโสสิยมานตาย ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตํฯ พฺรหฺมโลโก ปาตุภวตีติ โยชนาฯ พฺรหฺมโลโกติ จ ปฐมชฺฌานภูมิมาหฯ อุปริ จตุกามาวจรเทวโลกฏฺฐาเนติ ยามเทวโลกาทีนํ จตุนฺนํ ปติฏฺฐานฏฺฐาเนฯ จาตุมหาราชิกตาวติํสภวนานํ ปน ปติฏฺฐานฏฺฐานานิ ปถวีสมฺพนฺธตาย น ตาว ปาตุภวนฺติฯ

รุนฺธนฺตีติ ยถา เหฏฺฐา น ภสฺสติ, เอวํ นิโรเธนฺติฯ

‘‘ปฐมตราภินิพฺพตฺตา’’ติ อิทํ อายุกฺขยสฺส สมฺภวทสฺสนํ, เตน ทฺวินฺนํ, จตุนฺนํ, อฏฺฐนฺนํ วา กปฺปานํ อาทิมฺหิ นิพฺพตฺตาติ ทสฺเสติฯ ตโตติ อาภสฺสรพฺรหฺมโลกโตฯ ปริตฺตาภอปฺปมาณาภาปิ หิ อาภสฺสรคฺคหเณเนว สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ‘‘เต โหนฺติ สยํปภา อนฺตลิกฺขจรา’’ติ อิทํ อุปจารชฺฌานปุญฺญสฺส มหานุภาวตาย วุตฺตํฯ อาลุปฺปการกนฺติ อาโลปํ กตฺวา กตฺวาติ วทนฺติ, อาลุปฺปนํ วิโลปํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

หฏฺฐตุฏฺฐาติ อติวิย หฏฺฐา อุปฺปิลาวิตจิตฺตาฯ นามํ กโรนฺตีติ ตถา โวหรนฺติฯ

สิเนรุจกฺกวาฬหิมวนฺตปพฺพตาติ เอตฺถ ทีปสมุทฺทาปีติ วตฺตพฺพํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นินฺนนินฺนฏฺฐาเน สมุทฺทา, สมสมฏฺฐาเน ทีปา’’ติฯ ถูปถูปาติ อุนฺนตุนฺนตาฯ

อติมญฺญนฺตีติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญนฺติ, หีเฬนฺตีติ อตฺโถฯ เตเนว นเยนาติ ‘‘เอกจฺเจ วณฺณวนฺโต โหนฺตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.123) วุตฺเตน นเยเนวฯ ปทาลตาติ เอวํนามิกา ลตาชาติฯ ตสฺสา กิร ปาราสวชาติ คโฬจีติ วทนฺติฯ อกฏฺเฐ เอว ภูมิปฺปเทเส ปจฺจนโก อกฏฺฐปาโกฯ อกโณติ กุณฺฑกรหิโตฯ

สุมนสงฺขาตชาติปุปฺผสทิโส สุมนชาติปุปฺผสทิโสฯ โย โย รโส เอตสฺสาติ ยํยํรโส, โอทโน, ตํ ยํยํรสํ, ยาทิสรสวนฺตนฺติ อตฺโถฯ รสปถวี, ภูมิปปฺปฏโก, ปทาลตา จ ปริภุตฺตา สุธาหาโร วิย ขุทฺทํ วิโนเทตฺวา รสหรณีหิ รสเมว พฺรูเหนฺตา ติฏฺฐนฺติ, น วตฺถุโน สุขุมภาเวน นิสฺสนฺทา, สุขุมภาเวเนว คหณินฺธนเมว จ โหนฺติฯ โอทโน ปน ปริภุตฺโต รสํ วฑฺเฒนฺโตปิ วตฺถุโน โอฬาริกภาเวน นิสฺสนฺทํ วิสฺสชฺเชนฺโต ปสฺสาวํ, กสฏญฺจ อุปฺปาเทตีติ อาห ‘‘ตโต ปภุติ มุตฺตกรีสํ สญฺชายตี’’ติฯ ปุริมตฺตภาเวสุ ปวตฺตอุปจารชฺฌานานุภาเวน ยาว สตฺตสนฺตาเน กามราควิกฺขมฺภนเวโค น สมิโต, น ตาว พลวกามราคูปนิสฺสยานิ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ ปาตุรเหสุํฯ ยทา ปนสฺส วิจฺฉินฺนตาย พลวกามราโค ลทฺธาวสโร อโหสิ, ตทา ตทุปนิสฺสยานิ ตานิ สตฺตานํ อตฺตภาเวสุ สญฺชายิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุริสสฺส…เป.… ปาตุภวตี’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ตตฺร สุท’’นฺติอาทิฯ

อลสชาติกสฺสาติ สชฺชุกเมว ตณฺฑุลํ อคฺคเหตฺวา ปรทิวสสฺสตฺถาย คหเณน อลสปกติกสฺสฯ

อนุตฺถุนนฺตีติ อนุโสจนฺติฯ สมฺมนฺเนยฺยามาติ สมนุชาเนยฺยามฯ โนติ อมฺเหสุฯ สมฺมาติ สมฺมเทว ยถารหํฯ ขียิตพฺพนฺติ ขียนารหํ นินฺทนียํฯ ครหิตพฺพนฺติ หีเฬตพฺพํฯ

อยเมว ภควา ปฏิพโล ปคฺคหนิคฺคหํ กาตุนฺติ โยชนาฯ รญฺเชตีติ สงฺคหวตฺถูหิ สมฺมเทว รเมติ ปีเณติฯ

วิวฏฺฏฏฺฐายีอสงฺเขฺยยฺยํ จตุสฏฺฐิอนฺตรกปฺปสงฺคหํฯ วีสติอนฺตรกปฺปสงฺคหนฺติ เกจิฯ เสสาสงฺเขฺยยฺยานิ กาลโต เตน สมปฺปมาณาเนวฯ

[407] มหาธาราหีติ ตาลสาลกฺขนฺธปฺปมาณาหิ มหตีหิ ขารุทกธาราหิฯ สมนฺตโตติ สพฺพโสฯ ปถวิโตติ ปถวิยา เหฏฺฐิมนฺตโต ปภุติฯ

เตน หิ ขารุทเกน ผุฏฺฐผุฏฺฐา ปถวีปพฺพตาทโย อุทเก ปกฺขิตฺตโลณสกฺขรา วิย วิลียนฺเตว, ตสฺมา ปถวีสนฺธารุทเกน สทฺธิํ เอกูทกเมว ตํ โหตีติ เกจิฯ อปเร ‘‘ปถวีสนฺธารกํ อุทกกฺขนฺธญฺจ อุทกสนฺธารกํ วายุกฺขนฺธญฺจ อนวเสสโต วินาเสตฺวา สพฺพตฺถ สยเมว เอโกฆภูตํ ติฏฺฐตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํฯ ตโยปิ พฺรหฺมโลเกติ ปริตฺตาภอปฺปมาณาภอาภสฺสรพฺรหฺมโลเก, ตยิทํ ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติ อารทฺธตฺตา วุตฺตํ, อญฺญถา ‘‘ฉปิ พฺรหฺมโลเก’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ สุภกิณฺเหติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ตติยชฺฌานภูมิยา อุปลกฺขณํฯ ปริตฺตาสุภอปฺปมาณาสุเภปิ หิ อาหจฺจ อุทกํ ติฏฺฐติฯ เหฏฺฐา ‘‘อาภสฺสเร อาหจฺจ ติฏฺฐตี’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตนฺติ ตํ กปฺปวินาสกอุทกํฯ อุทกานุคตนฺติ อุทเกน อนุคตํ ผุฏฺฐํฯ อภิภวิตฺวาติ วิลียาเปตฺวาฯ

อิทเมกํ อสงฺเขฺยยฺยนฺติ อิทํ สํวฏฺฏสงฺขาตํ กปฺปสฺส เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํฯ

[408] ถูลรเช อปคเต เอว ปถวีนิสฺสิตํ สณฺหรชํ อปคจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘ตโต สณฺหรช’’นฺติฯ สมุฏฺฐาเปตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วิสมฏฺฐาเน ฐิตมหารุกฺเข’’ติ อิทํ ปฐมํ สมุฏฺฐาเปตพฺพตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

จกฺกวาฬปพฺพตมฺปิ สิเนรุปพฺพตมฺปีติ มหาปถวิยา วิปริวตฺตเนเนว วิปริวตฺติตํ จกฺกวาฬปพฺพตมฺปิ สิเนรุปพฺพตมฺปิ วาโต อุกฺขิปิตฺวา อากาเส ขิปติฯ เต จกฺกวาฬปพฺพตาทโยฯ อภิหนฺตฺวาติ ฆฏฺเฏตฺวาฯ อญฺญมญฺญนฺติ เอกิสฺสา โลกธาตุยา จกฺกวาฬหิมวนฺตสิเนรุํ อญฺญิสฺสา โลกธาตุยา จกฺกวาฬาทีหีติ เอวํ อญฺญมญฺญํ สมาคมวเสน ฆฏฺเฏตฺวาฯ สพฺพสงฺขารคตนฺติ ปถวีสนฺธารกอุทกํ, ตํสนฺธารกวาตนฺติ สพฺพํ สงฺขารคตํ วินาเสตฺวา สยมฺปิ วินสฺสติ อวฏฺฐานสฺส การณาภาวโตฯ

[409] ยทิปิ สงฺขารานํ อเหตุโก สรสนิโรโธ วินาสกาภาวโต, สนฺตานนิโรโธ ปน เหตุวิรหิโต นตฺถิ ยถา ตํ สตฺตกาเยสูติฯ ภาชนโลกสฺสาปิ สเหตุเกน วินาเสน ภวิตพฺพนฺติ เหตุํ ปุจฺฉติ ‘‘กิํ การณา เอวํ โลโก วินสฺสตี’’ติฯ อิตโร ยถา ตตฺถ นิพฺพตฺตนกสตฺตานํ ปุญฺญพเลน ปฐมํ โลโก วิวฏฺฏติ, เอวํ เตสํ ปาปพเลน สํวฏฺฏตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อกุสลมูลการณา’’ติ อาหฯ

ยถา หิ ราคโทสโมหานํ อธิกภาเวน ยถากฺกมํ โรคนฺตรกปฺโป, สตฺถนฺตรกปฺโป, ทุพฺภิกฺขนฺตรกปฺโปติ อิเม ติวิธา อนฺตรกปฺปา วิวฏฺฏฏฺฐายิมฺหิ อสงฺเขฺยยฺยกปฺเป ชายนฺติ, เอวเมเต ยถาวุตฺตา ตโย สํวฏฺฏา ราคาทีนํ อธิกภาเวเนว โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อกุสลมูเลสุ หี’’ติอาทิมาหฯ อุสฺสนฺนตเรติ อติวิย อุสฺสนฺเนฯ โทเส อุสฺสนฺนตเร อธิกตรโทเสน วิย ติกฺขตเรน ขารุทเกน วินาโส ยุตฺโตติ วุตฺตํ ‘‘โทเส อุสฺสนฺนตเร อุทเกน วินสฺสตี’’ติฯ ปากฏสตฺตุสทิสสฺส โทสสฺส อคฺคิสทิสตา, อปากฏสตฺตุสทิสสฺส ราคสฺส ขารุทกสทิสตา จ ยุตฺตาติ อธิปฺปาเยน ‘‘โทเส อุสฺสนฺนตเร อคฺคินา, ราเค อุสฺสนฺนตเร อุทเกนา’’ติ เกจิวาทสฺส อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ ราโค สตฺตานํ พหุลํ ปวตฺตตีติ ราควเสน พหุโส โลกวินาโสฯ

[410] เอวํ ปสงฺเคน สํวฏฺฏาทิเก ปกาเสตฺวา อิทานิ ยถาธิกตํ เนสํ อนุสฺสรณาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺโตปี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

‘‘อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเป’’ติ อิทํ สํวฏฺฏกปฺปสฺส อาทิโต ปาฬิยํ (ที. นิ. 1.244) คหิตตฺตา วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ หิ อิมสฺส กติปยํ กาลํ ภวาทีสุ สํสรณํ อุปลพฺภตีติฯ สํวฏฺฏกปฺเป วา วฏฺฏมาเนสุ ภวาทีสุ อิมสฺส อุปปตฺติ อโหสิ, ตํทสฺสนเมตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเปติ เอตฺถ วา-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพ, เตน จ อนิยมตฺเถน อิตราสงฺเขฺยยฺยานมฺปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ ภเว วาติอาทีสุ กามาทิภเว วา อณฺฑชาทิโยนิยา วา เทวาทิ คติยา วา นานตฺตกายนานตฺตสญฺญีอาทิวิญฺญาณฏฺฐิติยา วา สตฺตาวาเส วา ขตฺติยาทิ สตฺตนิกาเย วาฯ อาสินฺติ อโหสิํฯ วณฺณสมฺปตฺติํ วาติ วา-สทฺเทน วณฺณวิปตฺติํ วาติ ทสฺเสติฯ

สาลิมํโสทนาหาโร วา คิหิกาเลฯ ปวตฺตผลโภชโน วา ตาปสาทิกาเลฯ สามิสา เคหสฺสิตา โสมนสฺสาทโยฯ นิรามิสา เนกฺขมฺมสฺสิตาฯ อาทิ-สทฺเทน วิเวกชสมาธิชสุขาทีนํ สงฺคโหฯ

‘‘อมุตฺราสิ’’นฺติอาทินา สพฺพํ ยาวทิจฺฉกํ อนุสฺสรณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺญถา อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ สามญฺญนิทฺเทโสยํ, พฺยาปนิจฺฉาโลโป วา, อมุตฺร อมุตฺราสินฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตสฺส ยาวทิจฺฉกํ อนุสฺสรณนฺติ เอตฺถ อาโรหนฺตสฺสาติ ปฏิโลมโต ญาเณน ปุพฺเพนิวาสํ อาโรหนฺตสฺสฯ ปจฺจเวกฺขณนฺติ อนุสฺสริตานุสฺสริตสฺส ปจฺจเวกฺขณํ, น อนุสฺสรณํฯ อิตีติ วุตฺตตฺถนิทสฺสนํฯ ตญฺจ โข ยถารหโต, น ยถานุปุพฺพโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นามโคตฺตวเสนา’’ติอาทิมาหฯ วณฺณาทีหีติ วณฺณาหารเวทยิตายุปริจฺเฉเทหิฯ โอทาโตตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน เอวมาทิ เอวํปการนานตฺตโตติ ทสฺสิตํ โหติฯ

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จุตูปปาตญาณกถาวณฺณนา

[411] จุติยาติ จวเนฯ อุปปาเตติ อุปปชฺชเนฯ สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ, จุติกฺขณสามนฺตา, อุปปตฺติกฺขณสามนฺตา จาติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เย ปน อาสนฺนจุติกา’’ติอาทิ (วิสุทฺธิ. 2.411)ฯ ทิพฺพจกฺขุญาเณเนว สตฺตานํ จุติ จ อุปปตฺติ จ ญายตีติ อาห ‘‘ทิพฺพจกฺขุญาณตฺถนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ทิพฺพสทิสตฺตาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ ‘‘โสตธาตู’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํ, อิธ นปุํสกลิงฺควเสน วตฺตพฺพํฯ ตตฺถ จ อาโลกปริคฺคเหน ปโยชนํ นตฺถิ, อิธ อตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพ’’นฺติ, กสิณาโลกานุคฺคเหน ปตฺตพฺพตฺตา, สยํ ญาณาโลกผรณภาเวน จ มหาชุติกภาวโตติ อตฺโถฯ มหาชุติกมฺปิ หิ ‘‘ทิพฺพ’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘ทิพฺพมิทํ พฺยมฺห’’นฺติอาทีสุฯ มหาคติกตฺตาติ มหนียคมนตฺตา, วิมฺหยนียปวตฺติกตฺตาติ อตฺโถฯ วิมฺหยนียา หิสฺส ปวตฺติ ติโรกุฏฺฏาทิคตรูปทสฺสนโตฯ ‘‘ทิพฺพสทิสตฺตา’’ติ จ หีนูปมาทสฺสนํ เทวตานํ ทิพฺพจกฺขุโตปิ อิมสฺส มหานุภาวตฺตาฯ เตน ทิพฺพจกฺขุลาภาย โยคิโน ปริกมฺมกรณํ ตปฺปฏิปกฺขาภิภวสฺส อตฺถโต ตสฺส วิชยิจฺฉา นาม โหติ, ทิพฺพจกฺขุลาภี จ อิทฺธิมา เทวตานํ วจนคฺคหณกฺขมนธมฺมทานวเสน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทโย วิย ทานคฺคหณลกฺขเณ, โวหาเร จ ปวตฺเตยฺยาติ เอวํ วิหารวิชยิจฺฉาโวหารชุติคติสงฺขาตานํ อตฺถานํ วเสน อิมสฺส อภิญฺญาญาณสฺส ทิพฺพจกฺขุภาวสิทฺธิโต ฯ สทฺทวิทู จ เตสุ เอว อตฺเถสุ ทิวุ-สทฺทํ อิจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพ’’นฺติฯ

ทสฺสนฏฺเฐนาติ รูปทสฺสนภาเวนฯ จกฺขุนา หิ สตฺตา รูปํ ปสฺสนฺติฯ ยถา มํสจกฺขุ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย ปวตฺตติ, น ตถา อิทํฯ อิทํ ปน สยเมว ตโต สาติสยํ จกฺขุกิจฺจการีติ อาห ‘‘จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ จกฺขู’’ติฯ ‘‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุตฺตา’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหาติ ปรโต อุปปตฺติยา อทสฺสนโต เอตฺเถวายํ สตฺโต อุจฺฉินฺโน, เอวมิตเรปีติฯ นวสตฺตปาตุภาวทิฏฺฐิํ คณฺหาติ ลาภี อธิจฺจสมุปฺปตฺติโก วิยฯ พุทฺธปุตฺตา ปสฺสนฺติเยวาติ อุตฺตรปทาวธารณํ, น ปุริมปทาวธารณํฯ เอวํ หิ ชยทฺทิสชาตกาทีหิ อวิโรโธ สิทฺโธ โหติฯ

มนุสฺสานํ อิทนฺติ มานุสกํ, มนุสฺสานํ โคจรภูตํ รูปารมฺมณํฯ ตทญฺญสฺส ปน ทิพฺพติโรหิตาติสุขุมาทิเภทสฺส รูปสฺส ทสฺสนโต อติกฺกนฺตมานุสกํฯ เอวรูปญฺจ มนุสฺสูปจารํ อติกฺกนฺตํ นาม โหตีติ อาห ‘‘มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา รูปทสฺสเนนา’’ติฯ เอวํ วิสยมุเขน ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิสยีมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘มานุสกํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ มํสจกฺขาติกฺกโม ตสฺส กิจฺจาติกฺกเมเนว ทฏฺฐพฺโพฯ

ทิพฺพจกฺขุนาติ ทิพฺพจกฺขุญาเณนปิฯ ทฏฺฐุํ น สกฺกา ขณสฺส อติอิตฺตรตาย อติสุขุมตาย เกสญฺจิ รูปสฺสฯ อปิจ ทิพฺพจกฺขุสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปารมฺมณํ, ตญฺจ ปุเรชาตปจฺจยภูตํ, น จ อาวชฺชนปริกมฺเมหิ วินา มหคฺคตสฺส ปวตฺติ อตฺถิ, นาปิ อุปฺปชฺชมานเมว รูปํ อารมฺมณปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, ภิชฺชมานํ วาฯ ตสฺมา ‘‘จุตูปปาตกฺขเณ รูปํ ทิพฺพจกฺขุนา ทฏฺฐุํ น สกฺกา’’ติ สุวุตฺตเมตํฯ ยทิ ทิพฺพจกฺขุญาณํ รูปารมฺมณเมว, อถ กสฺมา ‘‘สตฺเต ปสฺสตี’’ติ วุตฺตนฺติ? เยภุยฺเยน สตฺตสนฺตานคตรูปทสฺสนโต เอวํ วุตฺตํฯ สตฺตคหณสฺส วา การณภาวโต โวหารวเสน วุตฺตนฺติปิ เกจิฯ เต จวมานาติ อธิปฺเปตาติ สมฺพนฺโธฯ เอวรูเปติ น จุตูปปาตกฺขณสมงฺคิโนติ อธิปฺปาโยฯ

โมหูปนิสฺสยํ นาม กมฺมํ นิหีนํ นิหีนผลํ โหตีติ อาห ‘‘โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา’’ติฯ